Dziedziczenie ma miejsce wtedy, gdy spadkodawca nie pozostawia po sobie testamentu lub w momencie, gdy osoby powołane do spadku nie chcą – bądź nie mogą – być spadkobiercami. Powszechnie przyjmuje się, że dziedzictwo ustawowe jest oparte na konstrukcji dorozumianego oświadczenia spadkodawcy, który godzi się na określone rozwiązania, nie sporządzając testamentu.
Testament czy ustawa – co ma pierwszeństwo?
Jak głosi polskie prawo, pierwszeństwo ma zawsze wola spadkodawcy, czyli testament. Jeśli zmarła osoba pozostawiła po sobie ten dokument, dziedziczenie w spadkach nastąpi właśnie w oparciu o niego. Dopiero w razie jego braku, znaczenie mają przepisy ustawy – sprawy spadkowe reguluje Kodeks Cywilny.
Jeśli chodzi o krąg spadkobierców, wyznaczony jest on poprzez związki rodzinne, które wynikają z więzów krwi, małżeństwa lub przysposobienia. Może to być:
- małżonek,
- zstępni,
- rodzice,
- rodzeństwo,
- zstępni rodzeństwa,
- dziadkowie,
- pasierbowie.
Istotne zmiany w tej kwestii zostały wprowadzone wraz z ustawą z dnia 2 kwietnia 2009 r., kiedy to poszerzono krąg spadkobierców. Do dziedziczenia zostali także dopuszczeni pasierbowie i dziadkowie. Obecnie możliwe jest, aby dziadek otrzymał spadek po wnuku.
Grupy spadkobierców ustawowych
Obecnie wyróżnia się cztery grupy spadkobierców. Warto jednak dodać, że ci z dalszej grupy mają możliwość dziedziczenia dopiero wtedy, gdy nie ma żadnych osób w grupie bliższej.
- grupa I – małżonek, dzieci spadkodawcy, zstępni dziecka, które nie dożyło otwarcia spadku,
- grupa II – małżonek, rodzice, rodzeństwo (w momencie, gdy któryś z rodziców nie dożył otwarcia spadku), zstępni rodzeństwa (w miejsce zmarłego rodzeństwa),
- grupa III – dziadkowie, zstępni dziadków, pasierbowie – gdy nie ma spadkobierców z grupy I i II,
- grupa IV – gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa.
Kiedy dziedziczą dzieci i wnuki?
Dzieci dziedziczą po swoich rodzicach bez względu na to, czy są potomstwem z małżeństwa, czy ze związku pozamałżeńskiego. Warto podkreślić, że wszystkie dzieci mają w tym względzie równe prawa.
Przepisy regulują jednak sytuację dziedziczenia pomiędzy przysposobionym a przysposabiającym, czyli w przypadku adopcji. Prawo do spadku mają również przysposobieni po przysposabiającym i jego krewnych – dokładnie na tych samych zasadach, co dzieci. Dziedziczą one w częściach równych.
Jeśli chodzi o wnuki, dziedziczą one wtedy, gdy jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku. Możemy mieć także do czynienia z sytuacją, że żadne z dzieci nie będzie żyło, dlatego w tym przypadku wyłącznie wnuki będą powołane do spadku. Z kolei jeśli one nie dożyły, udział przypadnie prawnukom lub dalszym zstępnym.
Co z małżonkiem?
Małżonek będzie dziedziczył wtedy, gdy w chwili otwarcia spadku pozostał w związku małżeńskim ze spadkodawcą i nie została orzeczona separacja wyrokiem sądu. Prawo spadkowe nie dotyczy byłego małżonka. Jeśli separacja jest nieorzeczona przez sąd, nie powoduje to wyłączenia małżonka od dziedziczenia.
Prawa do dziedziczenia nie daje małżeństwo nieistniejące. Małżeństwo musi być zawarte przez mężczyznę i kobietę, którzy składają przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego bądź duchownym kościoła, oświadczenie o wstąpieniu w związek małżeński. Jeśli któraś z przesłanek nie jest spełniona, małżeństwo uznaje się za nieważne.
Dziedziczenie przez rodziców
W przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych, do dziedziczenia w pierwszej kolejności będą powołani małżonek oraz rodzice. Jeśli obydwoje rodziców żyje, udział małżonka wynosi 1/2 części majątku, natomiast rodziców po 1/4 majątku.
Jeśli któreś z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, a spadkodawca nie miał rodzeństwa lub zstępnych, według ustawy, rodzic i małżonek otrzymują po połowie majątku.
Dziedziczenie przez rodzeństwo
Według ustawy, jeśli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział w nim przypada rodzeństwu w częściach równych. W przypadku, gdy żaden z rodziców nie żyje, natomiast żyje wyłącznie rodzeństwo i małżonek, udział w majątku małżonka powinien wynieść 1/2, a druga połowa jest rozdzielona między rodzeństwo. Gdy rodzeństwo nie dożyło otwarcia spadku, dziedziczenie przypada ich dzieciom po równo.
Dziedziczenie przez gminę lub Skarb Państwa
Ustawowo, w momencie, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, swoich krewnych, pasierbów, którzy mogą być powołani do dziedziczenia z ustawy, do dziedziczenia dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania osoby zmarłej.
W momencie, gdy ustalenie ostatniego miejsca zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej będzie niemożliwe, do dziedziczenia ustawowo dochodzi Skarb Państwa. Co istotne, to właśnie Skarb Państwa dochodzi także do dziedziczenia w momencie, gdy ostatnie miejsce zamieszkania znajdowało się za granicą.
Jak widać, dziedziczenie wcale nie jest bezsporną i prostą kwestią. Należy jednak pamiętać, że pierwszeństwo ma zawsze testament, czyli ostatnia wola zmarłego. Dopiero później w grę wchodzą przepisy.
